Doların yükselerek rekorlar kırdığı bir dönemdeyiz. Doların değerinin yükselmesi pek çok kişi için elindeki doların TL olarak daha da değerlendiği anlamına geliyor. Diğer bir kesimde de “bu kadar yüksekken dolar alırsam, düşerse zarar ederim” korkusu var. Peki içimizden kaçımız paritenin, yani bir para biriminin diğer bir para birimi karşısındaki değerinin nasıl değiştiğini biliyoruz? Herhangi bir para biriminin değeri neden zamanla iniyor veya çıkıyor? Bunu bugün dolar ve TL örneğiyle açıklayıp, mantığını anlatmaya çalışacağız. Bu örneği herhangi bir para birimine uyarlayabilirsiniz.
Dolar – TL piyasası
Örneğimize bugünkü ortalama kurla, yani 1 doların 2 TL’ye eşit olduğu kurla başlayalım.
Diyelim ki A kişisinin elinde 1000 TL’si var bunu dolara çevirmek istiyor. Dolar TL paritesine göre bu şu anda 500 dolar eder.
A = 1000 TL > 500 dolar
A kişisinin karşısında ise B ve C kişileri olduğunu varsayalım. Bunu gerçek piyasanın küçük ölçekli bir hali olarak hayal edin. Yani gerçek piyasada dolar ve TL’nin değerini belirleyecek olan binlerce kişi olduğunu unutmayın. B ve C kişilerinin de 500’er doları var ve bunu TL’ye çevirmek istiyorlar.
B = 500 dolar > 1000 TL
C = 500 dolar > 1000 TL
Yani piyasanın toplamında dolara çevrilmek istenen de 1000 TL var, TL’ye çevrilmek istenen 1000 dolar diye düşünün.
B ve C kişileri o gün internete girip cari pariteye baktıkları zaman, ellerindeki 500 doları 1000 TL’ye çevirebileceklerini düşünüyorlar. Yani ikisini toplarsak, toplam 1000 dolar karşılığında 2000 TL alabileceklerini düşünüyorlar. Peki B ve C kişileri bunu gerçekten 2000 TL’ye çevirebilecekler mi?
Satış işlemi
A kişisi de diyor ki, cari pariteye göre 1000 TL’ye karşı 500 dolar alıyor olmam gerekiyor. Piyasanın abartılı bir örnekle 3 kişiden oluştuğunu ve piyasaki toplam paranın bu kadar olduğunu söylemiştik. Bu piyasa örneğine baktığınızda bir eşitsizlik olduğunu farkedebilirsiniz. TL’ye dönmesi gereken dolar miktarı, dolara dönmesi gereken TL miktarından fazla. Yani B ve C kişisinin ellerine 2000’er TL geçmeyecek, çünkü piyasada işleme konu olarak sadece 1000 TL var.
Şimdi durumu daha basit anlatmak için şöyle düşünün. Gördüğünüz gibi A kişisinin elindeki 1000 TL’ye daha çok talep var ve piyasadan dolar olarak teklif alacak. A kişisi işi ağırdan almak için diyor ki, ben öncelikle elimdeki 100 TL’yi satacağım ve bunun karşılığında 50 dolar istiyorum diye öneride bulunuyor. B ve C kişileri de bunun adil bir teklif olduğunu düşünerek 50’şer dolarlarını satmak için emri verdiler. Fakat B kişisi daha hızlı davrandı ve elindeki 50 doları daha önce satmayı başardı.
A = 100 TL > 50 dolar (teklif)
B = 50 dolar > 100 TL (işlem)
Rekabetin etkisi
Elindeki doları satamayan C kişisi “Benim acilen bu doları TL’ye çevirmem lazım ama işlemi yapamadım, birileri benden önce davrandı.” diye düşünebilir. Buna karşılık alıcı olan A kişisi de “Bu çok hızlı bir satıştı, belki de benim 100 TL’me daha fazla dolar ödeyecek birisi çıkabilir” diye düşünebilir.
A kişisi bu sefer 100 TL karşılığında 60 dolar alım yapacağı teklifinde bulunuyor. C kişisi elindeki doları acilen TL’ye çevirmek istediği için teklifi kabul etti. Artık piyasada yeni bir parite oluştu. Yeni cari pariteye göre 1 dolar = 1,66 TL oldu.
A = 100 TL > 60 dolar (teklif)
1 dolar = 100/60 = 1,66 TL
Şimdi piyasanın geneline bakalım. Dolara dönmeye çalışan TL tutarı fazlayken, TL’ye dönmeye çalışan dolar tutarı o kadar fazla değil. Böylece A kişisi 1000 TL’sini almak için çok fazla talep olduğunu farkediyor ve 1 dolar karşılığında gitgide daha az tutarda TL vermeyi teklif ediyor. Veya B ve C kişileri verdikleri her dolar için gitgide daha az tutarda TL almaya razı oluyorlar. Bu gerçekleştikce TL’nin fiyatı yükselmeye devam edecek.
Piyasa iştahı
Böylece TL’nin değeri yükselirken, doların değeri düşmüş oldu. Bu süreç piyadaki herkes satmak istediği paradan kurtulana kadar devam edecek. Yani aslında piyasadaki herkes birbirine bağımlı. Piyasanın dengeyi bulacağı paritenin ne olacağını söyleyen bir matematiksel formül yok. Pariteyi belirleyen, piyasa katılımcılarının işlemi gerçekleştirmekteki iştahlarının derecesi ve birbirlerine karşı işlem yapmadaki yetenekleri.
Örneğini verdiğimiz bu genel sonuçlar, para piyasalarının genel mekanizmasında “Parite bu olmalı” diye bir kural olmadığını gösteriyor. Eğer TL için, dolar için olduğundan daha fazla talep varsa, bu örnekte gördüğünüz gibi doların fiyatı düşer. Yani TL’nin fiyatı dolar karşısında yükselir. Dolar için, TL için olduğundan daha fazla talep varsa, bu sefer TL’nin fiyatı düşer.
İşte döviz parite işlemlerinin özü budur.